Rozwój człowieka można rozpatrywać w czterech płaszczyznach: fizycznej, poznawczej, emocjonalnej oraz duchowej. Rozwój społeczno – emocjonalny w dużej mierze zależy od stymulacji zewnętrznej. Uwarunkowany jest także temperamentem i osobowością. Jednym z istotnych czynników wpływających na jakość relacji interpersonalnych jest empatia.

Empatia jest rozumiana jako zdolność odczuwania stanów emocjonalnych innych osób (empatia emocjonalna) lub jako umiejętność przyjęcia sposobu myślenia drugiej osoby, postrzegania rzeczywistości z jej perspektywy (empatia poznawcza) (Kozak, 2012). Empatia emocjonalna polega na wcielaniu się w rolę drugiej osoby, współodczuwaniu emocji i myśli. Można mówić o wcielaniu się w rolę w różnych aspektach:

• percepcyjnym to jest umiejętności spostrzegania sytuacji tak jak druga osoba,
• poznawczym czyli wyobrażania sobie myśli i motywów działania,
• afektywnym czyli wnioskowania o emocjach (Davis, 2001).

Goleman rozumie empatię jako zdolność odczuwania emocji innych osób uwarunkowaną samoświadomością. Im lepiej znamy siebie, w tym większym stopniu jesteśmy w stanie empatycznie reagować na inne osoby (Goleman, 1999).  Empatia jest jednym z warunków rozumienia drugiej osoby, wpływa także na efektywność relacji interpersonalnych.

Składnikami empatii są : bliskość uczuciowa, słuchanie empatyczne, życzliwość, cierpienie empatyczne, wrażliwość emocjonalna, gotowość niesienia pomocy oraz empatyczne współczucie.

Słuchanie empatyczne polega na głębokim zrozumieniu osoby, której słuchamy. Czynniki, które sprzyjają słuchaniu empatycznemu to: parafrazowanie, zadawanie dodatkowych pytań, pytanie rozmówcy o potwierdzenie poprawności wypowiedzi, próby nazywania emocji, a także odzwierciedlanie. Cierpienie empatyczne polega na tym, że reagujemy empatycznie nawet wtedy, gdy wyobrażamy sobie cierpienie innego człowieka. Wrażliwość emocjonalna polega na tendencji do dostrzegania emocji u innych osób, zwracania uwagi na szczegóły, intensywnego przeżywania docierających bodźców. Empatyczne współczucie skłania ludzi do udzielania pomocy osobie cierpiącej nawet wtedy, gdy nie są oni bezpośrednim świadkiem danego wydarzenia (Kozak, 2012).

U człowieka empatia rozwija się już od najmłodszych lat. Przejawem zachowań empatycznych są reakcje dzieci, które zarażają się płaczem od innych dzieci lub też przyjmują stany emocjonalne od matki (syntonia uczuć) (Kozak, 2012). Niemowlęta odczuwają przygnębienie i współczucie zanim zyskają świadomość, że istnieją jako odrębne istoty, a na emocje innych reagują podobnym stanem emocjonalnym (Goleman 1999). Jednakże odczuwanie empatii wymaga takiego rozwoju poznawczego, który pozwala na wyodrębnienia siebie jako odrębnej jednostki i własnych stanów emocjonalnych oraz stanów emocjonalnych innych osób, a także uświadomienia sobie różnic i zbieżności w tym aspekcie (Kozak, 2012).

Istotny wpływ na rozwijanie empatii u dziecka ma środowisko w jakim funkcjonuje. W dorosłym życiu jednostka jest mniej skoncentrowana na sobie, a bardziej skłonna do reagowanie na potrzeby innych osób jeśli rodzice zaspokajali jej potrzeby emocjonalne oraz stworzyli relacje, w których dziecko miało poczucie bliskości, zrozumienia i akceptacji (Davis, 2001). Dziecko uczy się empatii także poprzez obserwowanie zachowań rodziców w określonych sytuacjach. Początkowo naśladuje pewne wzorce zachowań osób dorosłych, które z czasem stają się jego naturalnymi reakcjami. Jeśli obserwuje u dorosłych reakcje empatyczne to  będzie bardziej skłonne do powtarzania podobnych reakcji w relacjach z innymi osobami. Badania przeprowadzone wśród rodzin dysfunkcjonalnych pokazały ze rodziny, gdzie występowały formy nadużycia w stosunku do dzieci lub współmałżonka reagowały mniej empatyczne w rożnych sytuacjach społecznych (Davis, 2001).

Na rozwój empatii wpływ mają uwarunkowania dziedziczne. Badania na bliźniętach pokazały, że czynniki genetyczne odgrywają role w różnicach indywidualnych w zakresie odczuwania empatii (Davis, 2001). Zachowania empatyczne zależne są od temperamentu danej osoby. Skłonność do intensywności reakcji na wydarzenia (próg, w którym organizm zaczyna reagować na bodziec) wyznacza poziom reakcji i siłę pobudzenia emocjonalnego. Osoby z podwyższonym poziomem reaktywności mają większą skłonność do intensywnych reakcji emocjonalnych będących odpowiedzią na czynniki środowiskowe. Jeśli jednostka posiada tendencję do silnego reagowania emocjonalnego na stymulację zewnętrzną to możemy przypuszczać, że może mieć większą skłonność do reagowania na cudze stany emocjonalne (Davis, 2001).

Można wyróżnić pięć mechanizmów wpływających na siłę pobudzenia empatycznego:

• mimikra (automatyczna reakcja na wyraz twarzy, ton głosu lub postawa drugiej osoby),
• warunkowanie klasyczne (człowiek niejako uczy się reagowania w określonych sytuacjach poprzez ten sam schemat działania na przykład w sytuacji, gdy widzi kogoś cierpiącego),
• kojarzenie bezpośrednie (na widok danej sytuacji osobie przypominają się podobne sytuacje z przeszłości, które przywołują określone uczucia),
• kojarzenie pośrednie (osoba słyszy określony komunikat i odnosi go do własnych doświadczeń),
• przyjmowanie ról (dana osoba stawia się na miejscu innej osoby wyobraża sobie, co by wtedy czuła) (Hoffman, 1999).

 

Bibliografia:

Davis M.H. Empatia. O umiejętności współodczuwania. GWP, 2001.

Goleman D. Inteligencja emocjonalna. Wyd Media rodzina, 1997.

Hoffman M.L. Empatia i rozwój moralny. GWP, 2006.

Kozak S. Patologia analfabetyzmu emocjonalnego: przyczyny i skutki braku empatii w rodzinie i w środowisku pracy. Wyd. Difin, 2012.

Opracowanie: Marcin Dybalski – Psycholog w Poradni Psychologiczno–Pedagogicznej w Słupcy