Samoocena składa się z wiary we własną skuteczność (przekonanie że jesteśmy w stanie poradzić sobie z wyzwaniami) oraz szacunku do siebie (poczcie, że zasługujemy na szczęście) (Branden, 44). Poczucie własnej wartości określa jak się czujemy sami ze sobą natomiast pewność siebie to wiara w to, że sobie poradzimy w danej sytuacji np. rozwiążemy określony problem (Smith, Harte, 42).

Pewność siebie w pewnym zakresie determinuje stosunek jednostki do samej siebie, do innych osób oraz do otoczenia. Wpływ na budowanie poczucia własnej wartości mają rodzice, rodzeństwo, rówieśnicy z najbliższego otoczenia oraz ze szkoły, nauczyciele (Smith, Harte, 26). Doświadczenia zdobyte przez dziecko w pierwszych dwóch latach życia w znacznej mierze determinują nastawienie do innych osób w trakcie całego życia danej osoby (Siek, 95 za Lewandowska – Kidoń, Wosik – Kawala) dlatego ważne jest, aby rodzice zaspokajali potrzeby dziecka i zapewniali mu poczucie bezpieczeństwa i bezwarunkowej akceptacji. Duże znaczenie w tym procesie ma jakość relacji interpersonalnych w jakich dana osoba funkcjonuje (Lewandowska – Kidoń, Wosik – Kawala,19). W wyniku sytuacji jakich dziecko doświadcza wykształca ono pozytywne lub negatywne nastawienie do siebie i zachowuje się zgodnie z tym wyobrażeniem (Lewandowska – Kidoń, Wosik – Kawala, 19, Aron, 153). Jeśli wyobrażenia dziecka na swój temat są pozytywne to koncentruje się ona na sukcesach jakie osiąga i je docenia. Jeśli nastawienie jest negatywne to przejawia tendencje do koncentrowania się na porażkach, a sukcesy nawet jak się pojawiają są przez nie deprecjonowane (Aron, 153). Dzieci z niskim poczuciem własnej wartości doświadczali nadużyć, trudnych doświadczeń w różnej formie znacznie częściej niż dzieci z prawidłową samooceną (Sunderland, 16) dlatego istotne jest wsparcie ze strony rodziców w radzeniu sobie z trudnościami. Fundamentalne znaczenie dla kształtowania się samooceny ma więź oparta na miłości we wczesnym etapie życia między opiekunem (niekoniecznie musi to być rodzic) a dzieckiem (Sunderland, 31).
Na rozwój pewności siebie wpływ mają także zasady obowiązujące w domu rodzinnym, akceptacja uczuć dziecka przez rodziców oraz przyzwalanie na ich wyrażanie, akceptacja pomysłów dziecka, wyrażanie jasnych oczekiwań, z uwzględnieniem możliwości dziecka oraz jakość relacji między członkami rodziny (Wegscheider – Cruse, 25). Akceptacja uczuć nie oznacza bezrefleksyjnego ich przyjmowania. W tym przypadku istotne jest, aby różnicować ekspresję emocji (zachowanie pod wpływem emocji) od ich przeżywania. Ważne jest aby przyzwalać na przeżywanie emocji, nie negować doświadczanych przez dziecko stanów emocjonalnych i stworzyć przestrzeń dziecku na przeżywanie tych emocji. Musi ono zostać nauczone jak wyrażać emocje w sposób akceptowany społecznie. Należy pamiętać, że dzieci uczą się życia emocjonalnego od dorosłych opiekunów między innym poprzez obserwowanie reakcji dorosłych (Wegscheider – Cruse, 17). Na poczucie pewności siebie dziecka wpływ ma także to czy rodzice i opiekunowie mają prawidłowo rozwiniętą samoocenę (Branden, 77, Wegscheider – Cruse, 17). Jak wielką siłę mają komunikaty kierowane do dziecka przez opiekunów pokazuje fakt, że aby wykształcić i utrzymać poczucie pewności siebie na jedną uwagę krytyczną skierowaną do dziecka powinno przypadać sześć pochwał (Sunderland, 99).

Aron (Aron,155-156) wyróżnia cztery rodzaje poczucia własnej wartości:

• poczucie że jest się kochanym-świadomość bezwarunkowej akceptacji,

• społeczne poczucie wartości- świadomość że jest się w stanie nawiązywać i podtrzymywać relacje interpersonalne, podejmować role społeczne, przemawiać na forum lub stanąć na czele grupy,

• fizyczne poczucie własnej wartości dotyczące wyglądu i umiejętności

• intelektualne poczucie własnej wartości – poczucie, że są obszary, w których osoba czuje się kompetentna.

To jaki swój obraz dziecko wykształci zależy od jakości relacji dziecka z rodzicem jeśli jednak środowisko rodzinne nie jest w stanie prawidłowo wspierać dziecka w procesie rozwijania pewności siebie wówczas bardzo ważną rolę w tym procesie może odgrywać szkoła. Jakość relacji dziecka z nauczycielem, komunikaty kierowane do dziecka, samoocena nauczyciela ( Lewandowska – Kidoń, Wosik – Kawala, 20) docenianie dziecka i skupianie się na tym co pozytywne są czynnikami warunkującymi kształtowanie się pewności siebie u dziecka (Lewandowska – Kidoń, Wosik – Kawala, 25).
Relacje dziecka z rówieśnikami to kolejny istotny czynnik wpływający na rozwijanie u niego poprawnej samooceny w środowisku szkolnym (Wegscheider – Cruse, 17). Izolowanie dziecka, odrzucenie przez rówieśników, wyśmiewanie przez nich rodzi poczucie osamotnienia i negatywnie wpływa na rozwój pewności siebie (Lewandowska – Kidoń, Wosik – Kawala, 26). Dlatego niezwykle ważne jest, aby nauczyciele byli wyczuleni na tego typu sytuacje i jak najszybciej podejmowali odpowiednie działania.
Poczucie pewności siebie wpływa na funkcjonowanie jednostki w grupie, nawiązywanie i podtrzymywanie relacji, odgrywanie ról społecznych, ocenę sytuacji jakich jednostka może doświadczać, spostrzeganie innych oraz na plany życiowe ( Lewandowska – Kidoń, Wosik – Kawala, 31).
Dzieci z obniżonym poczuciem pewności siebie mają trudności z dostrzeganiem u siebie sukcesów, swoich mocnych stron, w życiu dorosłym mają mniejsze poczucie kompetencji i umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Często w ich działaniu pojawia się tak zwany autosabotaż (gdy czują, że coś dobrego może ich spotkać nieświadomie zachowują się w taki sposób, aby ta sytuacja się nie wydarzyła). Zdarza się, że dzieci z obniżonym poczuciem własnej wartości próbują radzić sobie z sytuacją poprzez autoagresję lub zachowania antyspołeczne, mogą także sięgać po używki (Sunderland, 20-26). Skutkami niskiego poczucia własnej wartości mogą być także brak chęci do działania, nasilające się poczucie wstydu i lęku, poczucie winy, zaburzone postrzeganie własnego ciała, zaburzenia w relacjach z ludźmi (Smith, Harte, 41).
Jednym z istotnych czynników wpływających na rozwijanie poczucia własnej wartości jest czas spędzany z dzieckiem oraz jakość interakcji między rodzicem a dzieckiem. Ważne jest aby rodzice mieli dla dziecka czas. Gdy przychodzi do nich to znaczy, że ich potrzebuje. Gdy w takiej sytuacji dziecko dostaje komunikat „nie mam czasu”, „przesadzasz”, „są ważniejsze rzeczy”, „ nie zawracaj mi teraz głowy” to wówczas kształtuje się w nim przekonanie, że nie jest dla rodzica ważne. Gdy dziecko przychodzi do rodzica z jakimś problemem to powinien on okazać zainteresowanie, być w tej chwili tylko dla niego. Jeśli wykonuje jakąś czynność to albo powinien zrobić przerwę albo ustalić z dzieckiem czas kiedy z nim porozmawia, ważne jest żeby zawsze dotrzymać ustaleń. Istotne jest okazywanie szacunku do uczuć, potrzeb, opinii, preferencji i decyzji dziecka. Oznacza to akceptację, powstrzymywanie się od krytyki i oceniania, przyjmowanie faktu, że dziecko ma swoje zdanie i swoje własne pomysły. Rodzic powinien uczyć dziecko, aby w relacjach z innymi osobami potrafiło dystansować się do ich opinii, zachowań i komunikatów. Kolejnym sposobem na budowanie poczucia własnej wartości jest przywoływanie mocnych stron dziecka kiedy ono koncentruje się na swoich słabościach. Należy także uważać na żarty kierowane do dziecka, w szczególności w towarzystwie osób trzecich. Dziecko takie sytuacje może błędnie zinterpretować i poczuć się ośmieszone. Niezwykle istotne jest okazywanie miłości. Nie można zakładać, że dziecko wie, że jest kochasz. Świadectwem miłości nie są rzeczy materiale, wyjazdy itp., ale słowa i zachowanie wobec dziecka (Smith, Harte, 304-305). W każdej rodzinie zdarzają się nieporozumienia między osobami dorosłymi. Ważne jest, aby dziecko nie nabrało przekonania, że to ono jest odpowiedzialne za dany problem. Chcąc zapobiec sytuacji, w której dziecko bierze na siebie odpowiedzialność za problemy dorosłych należy z dzieckiem takie zdarzenia omawiać i mu je wyjaśniać. Także jasny system granic i zasad funkcjonowania korzystnie wpływa na budowanie poczucia własnej wartości. Ustalenie wspólnie z dzieckiem zasad funkcjonowania rodziny oraz konsekwencji za ich nieprzestrzeganie zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa i sprawczości ( Aron, 158-171).
Rodzice/opiekunowie dziecka mają największy wpływ na jego życie, mają też u niego największe zaufanie. Gdy zdarzają się sytuacje kryzysowe rodzic powinien pokazać dziecku jak je rozwiązać (nie oceniać, nie krzyczeć, nie grozić, nie skupiać się na sytuacji, ale na rozwiązaniu). Należy pamiętać, że każdy popełnia błędy, że zdarzą się sytuacje w których zaufanie zostanie nadszarpnięte. Jednak jeśli w takich sytuacjach mimo trudnych emocji rodzic okaże bezwarunkową akceptację i miłość wówczas będzie stwarzał warunki do rozwijania wysokiego poczucia własnej wartości.

Bibliografia:

Aron E. Wysoko wrażliwe dziecko. Jak je zrozumieć i pomóc mu żyć w przytłaczającym świecie, GWP, 2018, Sopot.
Branden N. 6 filarów poczucia własnej wartości, JK wydawnictwo, 2020, Łódź.
Lewandowska – Kidoń T., Wosik – Kawala D. Rozwijanie poczucia własnej wartości u dzieci w młodszym wieku szkolnym, Oficyna Wydawnicza Impuls, 2009, Kraków.
Smith S. R., Harte V. Poczucie własnej wartości dla bystrzaków. Helion, 2017, Gliwice.
Sunderland M. Niska samoocena u dzieci. GWP, 2019, Sopot.
Wegscheider – Cruse S. Poczucie własnej wartości. Jak pokochać siebie, GWP, 2002, Gdańsk.

Opracowanie: Marcin Dybalski – Psycholog w Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej w Słupcy