Czym są emocje?

Emocje możemy nazwać uczuciami, które towarzyszą nam w danej chwili. Charakterystyczną ich cechą jest to,  że pojawiają się nagle i są z czymś powiązane. Tym czymś może być jakieś wydarzenie, ale i myśli skoncentrowane wokół jakiejś tematyki.

Emocje wywołują w nas również otaczający nas ludzie. Można więc powiedzieć, że emocje są odpowiedziami na to, co spotykamy na swojej drodze. Są nimi zarówno radość, podniecenie, jak i strach, gniew czy złość. Emocje odgrywają bardzo ważną rolę w ludzkim życiu. Wskazują choćby to co jest dla nas ważne a co już niekoniecznie. Niektórzy ludzie dzielą je na pozytywne i negatywne prawda jest jednak taka, że każda z tych, które przeżywamy, ma jakieś znaczenie.

Emocje dziecka trzy i czteroletniego.

Ich emocje są wyraźnie widoczne. W jednej chwili dziecko może śmiać się z min wykonywanych przez kolegę, a w następnej płakać, ponieważ ten sam kolega pokazał mu język. W tym wieku rozwój dziecka polega na stopniowym zrozumieniu różnych emocji, które odczuwa. Jednak dzieci mają jeszcze trudność z kontrolowaniem uczuć i nazywaniem ich. Emocje są blisko związane z tym, co dzieje się w danej chwili. Dzieciom trudno jest natomiast  oddzielić uczucia od czynności. Jeśli coś czują –  wyrażają to. Kiedy chcą czegoś próbują to zdobyć. Kontrolowanie impulsów i odkładanie nagrody na później to dla nich niemałe wyzwanie. Charakterystycznym elementem rozwoju dziecka czteroletniego jest ciekawość, która często prowadzi do kłopotów. Kiedy dwoje dzieci ma wspólny cel, np. zbudowanie budowli z tych samych klocków, konflikt jest nieunikniony. Trzylatki odczuwają emocje
w ekstremalny sposób. Jeśli są zdenerwowane, niekiedy mają atak gniewu i okazują go, np. poprzez niszczenie przedmiotów. Kiedy natomiast są szczęśliwe, będą się śmiać  lub popiskiwać z zadowolenia. Nawet najdrobniejsze wydarzenie może spowodować, że będą się one zanosić od śmiechu. Ponadto, w tym wieku dzieci zaczynają odczuwać lęki, które są w stanie zidentyfikować. Trzylatki zwykle nie chcą spać przy zgaszonym świetle lub chodzić do piwnicy. Podobają  im się natomiast opowieści o potworach, które potwierdzają ich wiarę w istnienie strasznych postaci. Takie opowieści pozwalają im oswoić lęki. Ponadto trzyletnie dziecko ciężko znosi rozłąkę z rodzicami, nawet kiedy ci zaprowadzają je do przedszkola.  Dla czterolatka natomiast jest to dużo prostsze, szybko uspokaja się po wyjściu któregoś z opiekunów.  Czterolatki zaczynają rozumieć, że wyrażanie silnych emocji może mieć wpływ na innych. Jeśli dziecko jest konsekwentnie karane za złe zachowanie, uczy się zależności pomiędzy tym, co zrobiło, a karą np. zabraniem na pewien czas ulubionej zabawki. Na tym etapie rozwoju dziecka zaczyna ono rozwijać poczucie humoru. Czterolatek może śmiać się tylko po to, aby inni też wybuchnęli śmiechem. Bawią go też czynności wykonywane przez dorosłych. W tym wieku dzieci zaczynają także rozumieć, na czym polegają dowcipy. Charakterystyczne dla czterolatków jest wielokrotne powtarzanie tego samego żartu i naśmiewanie się z niego za każdym razem. Jeśli chodzi o lęki, dzieci w tym wieku zaczynają rozumieć różnicę pomiędzy rzeczywistością a bajkami lub snami.

Rozwój dziecka w okresie przedszkolnym  na etapie piątego roku życia charakteryzuje się początkami kontroli nad emocjami i ich nazywaniem. Ponadto pięciolatki stopniowo oddzielają uczucia od czynności, co pozwala im wyrażać emocje w sposób, który jest społecznie akceptowany. Typowa dla dzieci w tym wieku jest umiejętność czekania na swoją kolej, także podczas rozmowy. Poza tym pięciolatki przyswajają sobie zachowania, na które jest przyzwolenie społeczne. Jeśli chcą coś dostać, proszą o to, zamiast brać bez pytania. Także ich wrodzona ciekawość jest nieco utemperowana, podobnie jak agresja fizyczna i wybuchy gniewu. Pięciolatki lepiej radzą sobie ze słownym wyrażaniem emocji, co często prowadzi do tak zwanego ,,przezywania” kolegów, których nie lubią. Ponadto dzieci w tym wieku znają większą liczbę uczuć i są w stanie je nazwać.

Rozwój emocjonalny sześciolatka cechuje coraz większe zróżnicowanie emocji pod względem treści, ich wachlarz zdecydowanie się powiększa, ich emocje są bardzo chwiejne, dzieci w tym wieku z jednego stanu skrajnego do drugiego. Są bardzo chimeryczne np. jednego dnia bardzo się cieszą z zaplanowanego wcześniej wyjazdu na wycieczkę a innego dnia oznajmiają zdumionym rodzicom, że one nienawidzą wycieczek i nigdzie nie pojadą. Występują gwałtowne reakcje emocjonalne, które są odpowiedzią na odmowę ze strony innych osób, która dla sześciolatka jest wręcz niemożliwa do zaakceptowania. Dziecko w tym okresie rozwojowym jest bardzo egocentryczne – według niego osobiste pragnienia i oczekiwania są dla niego najważniejsze. Sześciolatkom trudno jest przyjąć krytykę, przyznać się do własnej winy (stąd też często ,,zrzucają” ją na innych. Często też kłamią, byle uniknąć kłopotów lub zyskać w oczach innych. Ponownie nasilają się lęki . Są one bardzo różne. Dziecko boi się tego, co podpowiada mu wyobraźnia (czarownic, duchów, smoków, potworów), ale też  np. głośnych, nagłych dźwięków. Pojawiają się też lęki związane z przestrzenią (obawa przed zgubieniem się).

Źródła przeżyć emocjonalnych u dzieci w wieku przedszkolnym

• Zmiana rodzaju wymagań stawianych dziecku przez otoczenie oraz ich wzrost; pojawia się konieczność dostosowania zachowania do norm zwyczajowych, społecznych
  i moralnych
• Poszerzenie kontaktów społecznych (zwiększenie ilości osób znaczących) – ma tutaj duże znaczenie stworzenie właściwego środowiska wychowawczego, które ma być podstawą uformowania szczerej więzi z dzieckiem co ma stworzyć korzystnie
  i skutecznie odbywający się proces kształtowania osobowości
• Zwiększenie roli kontaktów dziecka z rówieśnikami i dziećmi w innym wieku; tylko część reakcji zachodzących w tych kontaktach może być kontrolowanych przez środowisko wychowawcze i przez nie organizowane

Zaburzenia emocjonalne u dzieci

Pojawiają się one często u dzieci w wieku przedszkolnym, powodując problemy wychowawcze. Procesy emocjonalne zależą od działania układu nerwowego, hormonalnego i ogólnego stanu zdrowia dziecka. Ważne są kontakty z najbliższymi osobami, doświadczenia społeczne  jak i też atmosfera w domu rodzinnym. Termin zaburzenia emocjonalne pojawił się w latach 30-tych XX wieku. Jest to jednak pojęcie mało precyzyjne, wieloznaczne, o charakterze zbiorczym. Badacze zwracają uwagę, że na kolejnych etapach rozwoju rożnego rodzaju objawy mogą być uznane za zaburzenia w sferze emocjonalnej, chociaż występują też u dzieci zdrowych, które rozwijają się w sposób prawidłowy. Nie ma bowiem dziecka, które czegoś by się w swoim życiu nie bało, nie przeżywało lęków albo nie reagowało gniewem.

 By móc zdiagnozować zaburzenia emocjonalne trzeba wziąć pod uwagę kilka czynników

1. Trwałość występujących objawów – przez jaki czas się utrzymują
2. Intensywność symptomów – jaka jest ich liczba i jakie natężenie
3. Częstotliwość pojawienia się niepokojących objawów

Zaburzenia emocjonalne można rozpoznać tylko wtedy, gdy objawów jest wiele, utrzymują się przez znaczny czas, są intensywne i pojawiają się często. Zaburzenia emocjonalne to szerokie pojęcie, które swoim zasięgiem obejmuje wiele nieprawidłowości rozwojowych np. reakcje nerwicowe, zaburzenia osobowości, zaburzenia zachowania a nawet zaburzenia psychotyczne.

Co może się przyczynić do zaburzeń emocjonalnych u dzieci?

• środowisko rodzinne ; struktura rodziny (rodzina rozbita, wielodzietna, zrekonstruowana itp.), niekorzystne warunki bytowe, zła sytuacja materialna, atmosfera w domu, wadliwe metody wychowania, sztywne postawy rodzicielskie, lękliwa postawa matki, problemy z komunikacją, odrzucenie emocjonalne dziecka, niezaspokajanie potrzeb psychicznych malucha, brak akceptacji i poczucia bezpieczeństwa, choroby psychiczne rodziców, częsta krytyka, stosowanie kar cielesnych, nadopiekuńczość rodziców, brak samodzielności dziecka, kształtowanie postaw zależnościowych, zaburzone relacje Rodzic- Dziecko
• środowisko pozarodzinne (przedszkole, szkoła) ; odrzucenie przez rówieśników, negatywny stosunek nauczyciela do dziecka, nadmierne wymagania, rywalizacja, niekorzystne relacje z kolegami czy te nauczycielem, perfekcjonizm
• sytuacje traumatyczne ; choroba dziecka lub członka rodziny, utrata bliskiej osoby, przeżycie bardzo silnego zagrożenia, śmierć kogoś bliskiego, rozwód rodziców

Rodzaje zaburzeń emocjonalnych

• reakcje nerwicowe; polegają na chorobliwie lękowej reakcji na stres. Stałe napięcie psychiczne i nieuzasadnione obawy, sprawiają, że maluch nie potrafi przystosować się do wymogów środowiska i wybiera dezadaptacyjne formy zachowania. Do rozwoju nerwicy u dzieci przyczyniają się, głównie urazy psychiczne i traumatyczne przeżycia takie jak np. pożar, pogryzienie przez psa, kary cielesne, przerażające bajki, konflikty między rodzicami, śmierć bliskiej osoby, zmienność i sprzeczność wymagań rodzicielskich. Reakcje nerwicowe u dzieci zależą też od typu układu nerwowego malucha, jego doświadczeń psychicznych, oczekiwań, postaw i nawyków. Podstawowym objawem nerwicy jest lęk, któremu towarzyszy poczucie zagrożenia, niepokoju, bezradności i bezsilności. Wskutek negatywnych emocji dziecko uruchamia rożne mechanizmy obronne. Do zaburzeń nerwicowych zalicza się:

1. Lęki – dzieci w wieku przedszkolnym przeżywają ich wiele, w tym lęków rozwojowych (np. lęk przed ciemnością, przed burzą, przed pozostaniem samemu w domu, przed zwierzętami). Bardzo często pojawiają się lęki nocne, kiedy dziecko budzi się z krzykiem w nocy, ale rano nie pamięta nocnego incydentu. Dzieci przeżywające lęki nocne są zwykle mało odporne na stres, płaczliwe, bierne w sytuacjach społecznych, nadwrażliwe emocjonalnie, przejawiające trudności w zakresie adaptacji do nowych warunków. Lęk,
   w odróżnieniu od strachu, to obawa w okolicznościach, które obiektywnie nie są zagrażające. Dlaczego dzieci przejawiają zachowania lekowe? Być może są straszone przez rodziców lub starsze rodzeństwo, oglądają brutalne programy telewizyjne i bajki, które epatują agresją, są bite przez rodziców albo wychowują się w atmosferze chaosu i konfliktów. Powodów może być wiele. Dzieci lękowe są zwykle nieufne, niepewne, zahamowane, nieśmiałe, unikają kontaktów społecznych, pozostają na uboczu, boją się kompromitacji i odrzucenia, mają niską samoocenę.
2. Moczenie mimowolne – można wyróżnić moczenie pierwotne (trwa od urodzenia i stanowi kontynuację moczenia fizjologicznego) i moczenie wtórne (pojawia się u dzieci, które już przeszły trening czystości i opanowały nawyk załatwiania potrzeb fizjologicznych w toalecie). Do moczenia mimowolnego najczęściej dochodzi w nocy podczas snu, rzadziej w dzień. Ponadto, moczenie mimowolne nie jest objawem pojedynczym, ale zwykle stanowi jeden
   z symptomów zaburzeń emocjonalnych u dzieci. Moczeniu towarzyszy często nadpobudliwość, zmienność nastrojów, pobudliwość, lęki, drażliwość, złe stosunki z rówieśnikami, niechęć do nauki. Moczenie mimowolne częściej dotyczy chłopców niż dziewczynek. Może być skutkiem wadliwych metod wychowania, złych kontaktów rodziców z dzieckiem, narodzin młodszego rodzeństwa, rozwodu, śmierci kogoś bliskiego itp. By mówić o moczeniu mimowolnym, należy wykonać wcześniej badania lekarskie, by wykluczyć zaburzenia fizjologiczne.
3. Tiki nerwowe – to nagłe, mimowolne wyładowania ruchowe rożnych grup mięśniowych, które nie podlegają świadomej kontroli. Dziecko może mrugać oczami, robić dziwne grymasy twarzy, podrzucać ramionami. Tiki pojawiają się najczęściej między 5 a 12 rokiem życia. Odznaczają się uporczywością i długim trwaniem. Zwykle wynikają z silnych sytuacji konfliktowych i przeżyć urazowych. Wymagają objęcia dziecka indywidualna terapią i wyeliminowania napięć emocjonalnych.
4. Jąkanie się – stanowi zwykle jeden z wielu objawów zachowań nerwicowych dziecka. Jąkanie należy do częstych zaburzeń mowy u dzieci i pojawia się między 3 a 5 rokiem życia. Jąkanie objawia się zacinaniem- objawami tonicznymi, wielokrotnym powtarzaniem tej samej sylaby, głoski, wyrazu, objawami klonicznymi, napięciem mięśniowym i emocjonalnym. Jąkanie patologiczne należy odróżnić od jąkania rozwojowego, które powstaje wskutek rozbieżności między wysokim poziomem myślenia dziecka a stosunkowo małą sprawnością aparatu artykulacyjnego. Częściej występuje wśród chłopców niż dziewczynek. Wskazana jest konsultacja logopedyczna.
5. Zaburzenia apetytu –  nerwicowe zaburzenia łaknienia występują wśród 2/3 dzieci w wieku 2 do 5 lat. Zaniepokojeni rodzice zwykle nadmiernie zwracają uwagę na proces jedzenia, proszą, nakłaniają a nieraz wręcz zmuszają dzieci do jedzenia, co przynosi zwykle odwrotny skutek. Odmowa jedzenia może wynikać z tego, że podaje się pokarmy, których dziecko nie lubi. Brak apetytu może być reakcją na pojawienie się w rodzinie nowego dziecka – maluch boi się, że straci miłość  rodziców i jest zazdrosny o rodzeństwo. Zaburzenia łaknienia mogą też być konsekwencją trudnej sytuacji domowej, braku poczucia bezpieczeństwa albo sposobem na zwrócenie na siebie uwagi i zapewnienie uwagi. U niektórych dzieci nerwicowych brak apetytu może łączyć się z innymi zaburzeniami, jak wymioty czy ,,jadłowstręt’’ psychiczny.

• Zahamowanie psychoruchowe – dzieci takie są lękliwe, mało aktywne i przejawiają trudności w kontaktach z otoczeniem. Zahamowanie powstało u nich na skutek krytyki, ośmieszania, poniżania, kar cielesnych stosowanych przez rodziców. Takie dzieci zwykle nie sprawiają kłopotów wychowawczych, pozostają w cieniu, cierpiąc izolując się od innych, tłumiąc w sobie emocje. Dzieci zahamowane mogą być nadmiernie skrupulatne, niepewne, małomówne, ciche, posłuszne, apatyczne, powolne, przygnębione, z niskim poczuciem własnej wartości, płaczliwe, powściągliwe.
• Obojętność uczuciowa – dzieci obojętne uczuciowo mają problemy z nawiązaniem kontaktów z rówieśnikami i dorosłymi. Nie potrafią one współodczuwać radości i smutków, mają mała ekspresję mimiczną, nie wchodzą  w interakcje społeczne z obawy przed odtrąceniem. Dzieci te pochodzą  najczęściej z domów dziecka lub rodzin, które nie zaspokajały potrzeby przywiązania i miłości. Są one smutne, nie nawiązują kontaktu wzrokowego, ich kontakty z innymi są bardzo powierzchowne.
• Nadpobudliwość psychoruchowa – wynika ona u dzieci z przewagi procesów pobudzenia nad procesami hamowania. Reakcje emocjonalne są gwałtowne, nie adekwatne do rzeczywistości. Charakterystyczna jest labilność emocjonalna, impulsywność, drażliwość, zaburzenia koncentracji uwagi, łatwa męczliwość i brak cierpliwości. Dzieci nadpobudliwe szybko się dekoncentrują i nudzą wykonywana czynnością. W wychowaniu najważniejsza jest konsekwencja, spokój, sprecyzowane wymagania i stały rytm dnia.
• Agresywność – zachowania agresywne są częstsze u chłopców niż
  u dziewczynek i manifestują się najczęściej od drugiego roku życia. Wyróżnia się agresję werbalną (krzyki, wyzwiska, przezwiska, obmawianie, arogancja, skarżenie) i fizyczną (bicie, kopanie, drapanie, gryzienie, wyrywanie włosów). Zachowania agresywne powstają wskutek frustracji, ale też naśladowania starszych osób (rodziców, rodzeństwa, kolegów). Agresja bywa też instrumentem służącym realizacji jakiegoś celu. Odznacza się nieraz zawiścią i jest nastawiona na zadanie bólu drugiej osobie.

Aspołeczne zachowania, wrogość, złość i inne zaburzenia emocjonalne często nie są wynikiem złej woli maluchów. Dzieci w toku rozwoju i wychowania uczą się prawidłowych zachowań, akceptowanych społecznie. Problemy emocjonalne u dzieci najczęściej są  powiązane z ich środowiskiem rodzinnym, dlatego też jakakolwiek terapia powinna obejmować zarówno dzieci, jak i ich rodziców.

Jak można wspierać dziecko w rozwoju emocjonalnym?

• Należy uczyć rozpoznawania i okazywania emocji. W tym celu można się bawić wykorzystując naklejki z buźkami o zróżnicowanej mimice buźka uśmiechnięta, nadąsana, smutna). Można wykorzystując naklejki z buźkami np. narysować wspólnie z dzieckiem, komiks. Warto też czytać i przeglądać różne książeczki o emocjach i rozmawiać o nich. Można opowiadać o emocjach, rozmawiać na ich temat. Należy pomagać dziecku nazywać uczucia i je akceptować.
• Zachęcajmy dziecko do opowiadania – o swoim dniu, o przeżyciach. Pamiętajmy przy tym, by nie oceniać i nie krytykować dziecka, bo obniża to poczucie własnej wartości i fatalnie wpływa na pełną zaufania relację. Należy pamiętać, że dla dziecka świat, także wewnętrznych przeżyć, nie jest tak klarowny i czytelny, jak dla dorosłych.
• Choćby nie wiadomo jak komiczne wydawać by się mogło to, że tak duże dziecko boi się ducha, czarownicy czy siedzącego pod stołem w kuchni zielonego smoka nigdy nie wolno takich lęków bagatelizować. Nie należy wobec tego ośmieszać dziecka, wyśmiewać się z niego pytając: A czego ty się znów boisz? Lub mówić : Nie przesadzaj, za duży/a na to jesteś, to nieporozumienie!
• Gdy dziecko zwierzy się z kłopotów lub jakiś trudności, nie reagujmy natychmiast, nie spieszmy od razu z pomocą. Być może dziecko samo zna rozwiązanie, a potrzebuje jedynie wsparcia i zrozumienia.

Prezentacja multimedialna: Emocje u dzieci

Bibliografia:

Harwas- Napierała B. Trempała J. Psychologia rozwoju człowieka T.3: Rozwój funkcji psychicznych Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2008
Schaffer R. H. Psychologia dziecka Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2014
Zielińska K. Krysiak B.  Wspomaganie rozwoju emocjonalno- społecznego  dziecka  Dr Josef Raabe  Spółka Wydawnicza Warszawa 2004
Kozłowska A. Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym WSiP Warszawa 1984
Brzezińska A.I. Urbańska J. Emocje sześciolatka Czasopismo Dyrektor szkoły 2011r. Nr 12

 

Opracowanie: Violetta Durczyńska – Psycholog w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Słupcy