Podstawowe cele nauczania to:

• nauka podstawowych umiejętności (pisanie, czytanie, liczenie)
• zbudowanie poczucia własnej wartości
• przygotowanie uczniów do dalszej edukacji
• wspieranie umiejętności społecznych i emocjonalnych
• przygotowanie uczniów do pracy
• przekazywanie dziedzictwa kulturalnego
• POMOC W STAWANIU SIĘ LUDŹMI UCZĄCYMI SIĘ NIEZALEŻNIE I SAMODZIELNIE

Nauczyciel spełnia 3 podstawowe funkcje:
1. Kierowniczą – przywództwo, wzorce naśladowania, wsparcie, poczucie bezpieczeństwa, koordynacja i kontrola. Unikanie zależności jednostronnej, współpraca i wzajemna zależność.
2. Interakcyjną – wykorzystuje rożne metody i modele nauczania. Praca indywidualna
w parach lub w grupach. Nauczyciele działają poprzez wykorzystywanie różnych metod – wykłady, dyskusje, warsztaty, projekty. Odpowiedzialny za kształtowanie współpracy oraz rozwiązywanie konfliktów.
3. Organizacyjną – wzajemne oddziaływanie uczniów, nauczycieli, dyrektora, pracowników, podejmowanie przez uczniów różnych ról w zależności od sytuacji.

Co to znaczy: dobre stosunki nauczyciel-uczeń?
Stosunki pomiędzy uczniem a nauczycielem są̨ dobre, jeżeli cechuje je:
— otwartość i przejrzystość, pozwalająca na ryzyko bezpośredniości i uczciwości we wzajemnych kontaktach;
— wzajemna troska, kiedy to każdy wie, że jest ceniony, szanowany i dostrzegany przez drugą stronę;
— wzajemna zależność – relacje nie dzielą się na jednostki dominujące i podległe, ale para tworzy zespół, który działa we wspólnym celu;
— poszanowanie odrębności, pozwalające obu stronom na rozwój swych twórczych zamierzeń́ i indywidualności;
— wzajemne uwzględnianie potrzeb, tak by nic nie działo się kosztem którejś ze stron.

Nauczyciel nieakceptujący: często daje do zrozumienia, że wiele zachowań uczniów jest dla niego nie do przyjęcia. Nauczyciele ci mają skłonność do częstej krytyki. Ustanawiają „wysokie standardy” dla swych uczniów (a zwykle także dla innych ludzi), mają niezłomne poczucie tego, co jest „dobre, a co złe”. Uczniowie uważają ich za „sztywniaków”, „ważniaków” lub nadmiernie surowych i starają się ich unikać. Krytycyzm, negatywne oceny i inne sposoby wykazywania słabości raczej tłumią, niż wywołują zmiany.
Nauczyciel akceptujący: nauczyciel, który potrafi odczuwać i przekazywać uczniowi prawdziwą akceptację, posiada umiejętność́ udzielenia mu skutecznej pomocy. To osoba, która stwarza atmosferę pracy, dzięki której uczeń może wzrastać, rozwijać się, dokonywać konstruktywnych zmian, uczyć się rozwiązywać problemy, zapewnić sobie zdrowie psychiczne, być bardziej twórczym i produktywnym i w pełni realizować swoje życiowe możliwości.

Blokady komunikacji interpersonalnej na linii nauczyciel – uczeń:
1. Nakazywanie, komenderowanie, polecanie
– wypowiedzi tego typu informują ucznia, że jego uczucia, potrzeby i problemy nie są ważne i że musi zastosować się do odczuć lub potrzeb nauczyciela. Wywołują zarówno lęk przed władzą nauczyciela, jak i oburzenie i brak zaufania.

2. Ostrzeganie, groźba
– wypowiedzi te są bardzo podobne do omówionych wyżej, ale uzupełnione konsekwencjami niepodporządkowania się. Mówią one uczniowi, że nauczyciel nie szanuje jego potrzeb lub życzeń.

3. Moralizowanie, głoszenie kazań, „powinieneś, powinnaś”
– wypowiedzi te mają narzucić uczniom siłę władzy zewnętrznej i zobowiązania. Uczniowie zwykle reagują oporem i jeszcze silniejszym obstawaniem przy swoim.

4. Doradzanie, sugerowanie, proponowanie rozwiązań
– takie wypowiedzi odbierane są przez uczniów jako dowód, że nauczyciele nie wierzą w ich zdolność do samodzielnego rozwiązywania własnych problemów. Powodują, iż uczniowie przestają samodzielnie myśleć, w każdej stresowej sytuacji zwracają się po odpowiedź ku „autorytetom”.

5. Pouczanie, robienie wykładu, dostarczanie logicznych argumentów
– uczniowie przezywający problemy mogą̨ reagować́ na pouczanie poczuciem niższości, podporzadkowania i własnej „nieodpowiedniości”. Uczniowie, podobnie jak dorośli, na ogół nie lubią, jak wykazuje się im, że się mylą.

6. Osądzanie, krytykowanie, dezaprobata, potępianie
– wypowiedzi te bardziej niż jakiekolwiek inne sprawiają, że uczniowie czują się głupi, gorsi, nic nie warci, źli. Nauczyciele, którzy najczęściej posługują się negatywnymi ocenami, najgłośniej też skarżą się na brak szacunku ze strony uczniów.

7. Chwalenie, aprobowanie, wydawanie ocen pozytywnych
– pozytywna ocena, która nie przystaje do wyobrażenia ucznia o sobie, może wywołać gniew: „I tak wiem, że nie jestem dobrym uczniem”. Młodzi ludzie interpretują te pozytywne wypowiedzi jako próbę manipulowania, sposób wpływania na nich, by robili to, co chce nauczyciel.

8. Obrzucanie wyzwiskami, wyśmiewanie, ośmieszanie
– są to również formy negatywnej i krytycznej oceny i jako takie mają niszczący wpływ na wyobrażenie uczniów o sobie. Nauczyciele, którzy posługują się takimi wypowiedziami w celu wywierania wpływu na uczniów, przeżywają rozczarowanie. Zamiast dokonać realistycznej samooceny, uczniowie skłonni są posłużyć się nieuczciwą wypowiedzią nauczyciela, by usprawiedliwić swoje postępowanie

9. Interpretowanie, analizowanie, diagnozowanie
– wypowiedzi tego rodzaju informują uczniów, że nauczyciel zna ich motywy i wie, dlaczego zachowują się w taki, a nie inny sposób. Taka amatorska psychoanaliza może zostać odebrana przez ucznia jako zagrożenie i wywołać jego frustrację.

10. Uspokajanie, okazywanie współczucia, pocieszanie, podnoszenie na duchu
– pozornie wypowiedzi tego rodzaju wydają się pomocne w przypadku uczniów zmagających się z różnymi problemami. W rzeczywistości jest jednak inaczej. Zapewnianie ucznia, że wszystko jest w porządku, gdy on odczuwa niepokój i zakłopotanie, może go po prostu przekonać, że nauczyciel nie rozumie jego problemów.

11. Wypytywanie, indagowanie, krzyżowy ogień pytań
– zadawanie pytań wówczas, gdy uczniowie mają różne problemy, może oznaczać brak zaufania, podejrzenie lub wątpliwość. Uczniowie uważają zadawanie pytań za próbę zastawienia na nich pułapki, postawienia ich w niebezpiecznej sytuacji, korzystnej dla nauczyciela

12. Odwracanie uwagi, sarkazm, dowcipkowanie, zabawianie
– takie wypowiedzi informują ucznia o tym, że nauczyciel nie interesuje się nim, nie szanuje jego uczuć, a nawet być może go nie akceptuje. Reagowanie złośliwościami, sarkazmem i humorem może zranić ich uczucia, sprawić, że będą się czuli odrzuceni, pokonani.

Władza jako autorytet
Władza jako autorytet oparta jest na umiejętności, wiedzy i doświadczeniu. W oczach dzieci wszyscy dorośli zdają się posiadać taki autorytet. Wydają im się mądrzy, mają trafny sąd, głębsze spojrzenie, są bogato poinformowani i umieją przepowiadać przyszłość. Ten rodzaj władzy, pojętej jako autorytet, może być przyznany lub zdobyty, oparty na rzeczywistej bądź urojonej mądrości i umiejętności, przypisywanej jednej osobie przez drugą.
W miarę jak dziecko rośnie, stopniowo odkrywa, że wszechpotężni dorośli nie mają nieograniczonej mądrości i nierzadko mylą się w swych sądach. Uczniowie przeżywają wielkie rozczarowanie wobec tych nauczycieli, gdy zrozumieją, że mądrość nie zawsze idzie w parze z wiekiem i że umiejętności w jednej dziedzinie nie świadczą o innych.
Zwykle różnica w „psychologicznym wymiarze” pomiędzy uczniami a nauczycielami stopniowo się zmniejsza, aż zostanie osiągnięta całkowita lub prawie całkowita równość w dorosłości. Inaczej z autorytetem przypisanym w sposób realistyczny, ponieważ uczniowie przypisują go w rezultacie uznania rzeczywistych umiejętności nauczyciela.

Władza jako siła
Wywodzi się z prawa nauczyciela do nagradzania i karania uczniów. Władza nagradzania uczniów przez nauczyciela wywodzi się z ich zależności od niego. Nauczyciel sprawuje władzę w klasie tak długo, jak długo uczniowie oczekują na jego pomoc czy radę i są od niego zależni. Oczywiście małe dzieci są bardzo zależne i dlatego będą reagować na wszelkie nagrody.
W miarę jednak, jak będą dorastać i stawać się mniej zależne od nauczyciela w zakresie swych potrzeb, nauczyciel nieuchronnie będzie tracić władzę nagradzania.

Czynniki ułatwiające komunikację:
Słuchanie – jedno z najbardziej skutecznych narzędzi —jest swego rodzaju zaproszeniem ucznia do mówienia o tym, co go trapi. Słuchanie ułatwia oczyszczenie się i uwolnienie od uczuć i emocji, umożliwia nawiązanie kontaktu; pomaga człowiekowi, który ma problemy, oraz (a może przede wszystkim!) mówi o naszej gotowości przyjścia mu z pomocą oraz informuje go o naszej akceptacji tego, jaki jest, z jego kłopotami.
Bierne słuchanie (milczenie) – niemówienie niczego oznacza w istocie rzeczy akceptację. Milczenie jest niezwykle ważnym komunikatem bezsłownym, który może sprawić, że uczeń poczuje się naprawdę zaakceptowany i zachęci go do dalszego otwarcia się. Podczas biernego słuchania warto wykazywać drobne gesty w kierunku ucznia, takie jak skinienie głową, wychylenie się do przodu, uśmiech, zmarszczenie czoła i inne gesty oraz ruchy mimiczne twarzy, które dają uczniowi do zrozumienia, że go naprawdę słuchamy.
„Otwieracze relacyjne” – rodzaj dodatkowej zachęty, by mówić dalej, wejść w problem głębiej lub po prostu odważyć się mówić. Oto parę przykładów: „Czy chciałbyś coś więcej na ten temat powiedzieć?” To interesujące, mów dalej,” „Wygląda na to, że bardzo to przeżywasz,” „Interesuje mnie to co mówisz, „Czy chcesz o tym porozmawiać?”. Najważniejsze w takich sformułowaniach jest to, by były to pytania lub uwagi otwarte i niezawierające żadnej oceny tego, o czym się mówi.
Aktywne słuchanie – metoda najbardziej skuteczna, ponieważ pokazuje uczniowi, że oprócz tego, że go słuchamy, angażujemy się w dany problem i chcemy udzielić mu realnego wsparcia. Skuteczne słuchanie wymaga dużo większego współdziałania i wyraźniejszych dowodów na to, że słuchacz nie tylko słucha, ale także należycie rozumie. Aby słuchanie aktywne było skuteczne, nauczyciele muszą spełniać kilka warunków:
PROCESY SPOŁECZNE W KLASIE
– oczekiwania – uczniowie mają wobec siebie i wobec innych. Kształtowane pod wpływem wzajemnych relacji
– przywództwo – wykorzystywanie władzy i wpływów, podział, wymiana przywództwa – liderzy w różnych obszarach
– atrakcyjność – wzajemny szacunek, przyjaźnie, brak eliminowania i wykluczania, zachęcające środowisko
– normy – zachęcają do trzymania się wyznaczonych zasad, określone przez klasę, nadawane wspólnie
– porozumiewanie się – utrzymywanie kontaktu, wymiana komunikatów, werbalne i niewerbalne
– spójność – zażyłość, związanie się z grupa

Mechanizmy obronne uczniów
Bunt, opór, prowokowanie
Te reakcje na władzę i autorytet są niemal powszechne. Gdy wolność ludzi zostaje zagrożona, opierają się oni i przeciwstawiają lub robią dokładnie coś wręcz przeciwnego niż to, do czego się ich nakłania.

Kłamstwo, wykręty, ukrywanie uczuć
Kłamstwo jest bardzo rozpowszechnionym sposobem radzenia sobie przez uczniów z władzą nauczyciela. Wkrótce młodzi ludzie uczą się, że niebezpiecznie jest mówić prawdę tym, którzy korzystają z władzy.

Obwinianie innych, oskarżanie
Naturalnym sposobem radzenia sobie z nauczycielem który posługuje się karą, jest próba zrzucenia winy na innych uczniów. Formuła jest prosta: „Jeżeli mogę sprawić, by inni wypadli źle, być może przez porównanie wydam się lepszy.

Oszukiwanie, przepisywanie, ściąganie
Powszechnie stosowany w szkołach system stopni, ważne źródło władzy nauczyciela, sprzyja oszukiwaniu, przepisywaniu i ściąganiu. Bardzo duża liczba uczniów przyznaje się do tych form oszustwa. Ryzykując nawet, że zostaną przyłapani, niektórzy wolą oszukiwać niż być ukaranym, cierpieć z powodu złego stopnia lub wymówek nauczyciela.

Chęć wygranej, niegodzenie się z przegraną
W atmosferze szkolnej, wypełnionej nagrodami i karami, uczniowie bardzo wcześnie uczą się doceniać wartość wygranej i robić dobre wrażenie. Jednocześnie uczą się „odpowiedzi unikowych”, by nie przegrywać i nie robić złego wrażenia.

Podlizywanie się
Jednym z oczywistych mechanizmów obronnych w stosunkach z władzą jest próba wkradania się w łaski osoby, która nagradza i karze. Uczniowie rychło dostrzegają, że nauczyciele nie przydzielają nagród i kar równomiernie i konsekwentnie. Nauczycieli można „pozyskać”; mają oni swych faworytów, reagują na podlizywanie się i dają nagrody swym ulubieńcom.
Nieszczęściem dla podlizywacza jest to, że ten mechanizm obronny tak silnie oburza rówieśników. Inne dzieci wyśmiewają ulubieńca nauczyciela, odsuwając go od siebie.
Rozwiązanie problemu:
Krok 1: Określenie problemu (konfliktu)
Aktywne słuchanie podczas rozmowy, zaangażowanie, stwarzanie poczucia bezpieczeństwa.

Krok 2: Szukanie możliwych rozwiązań
Gdy problem został już dokładnie określony, zarówno nauczyciel, jak uczniowie mogą zaproponować pewne rozwiązania. Nie należy oceniać proponowanych rozwiązań. Ma to znaczenie podstawowe, uczniowie bowiem przestaną się wypowiadać, gdy odczują, że są na tym etapie osądzani i oceniani.

Krok 3: Ocena rozwiązań
Proces oceny rozwiązań powinien przebiegać w atmosferze komfortowej dla uczniów. Zaleca się udział w dyskusji i zaangażowanie w nią całego zespołu. Zadaniem nauczyciela jest stosowanie pytań otwartych i naprowadzających.

Krok 4: Podejmowanie decyzji
W pewnych przypadkach najlepsze rozwiązanie wyłania się wyraźnie. Często jednak po zakończeniu kroku 3 pozostaje parę bardzo dobrych rozwiązań. W takich sytuacjach nie zaleca się głosowania na najlepszą decyzję – może to pozbawić poczucia odpowiedzialności i niezależności poszczególnych uczniów. Warto przedyskutować każdy z pomysłów, przeanalizować dobre i złe strony oraz – co najważniejsze – przećwiczyć rozwiązania w praktyce.

Krok 5: wypracowanie sposobów realizacji postanowienia
Jest to moment, kiedy należy określić, kto, co i kiedy robi. Bez tego kroku nic się nie da zrobić́. Warto również spisać postanowienia zawarte w rozwiązaniu oraz kontrolować jego przebieg.

Krok 6: stwierdzenie, jak w praktyce sprawdziło się dane rozwiązanie
Sprawdzenie skuteczności wysiłków uczniów.

Strategie przetrwania- są stosowane po to, by stworzyć właściwe warunki do nauczania:
a) Socjalizacja – stosowana po to, by uczniowie zaakceptowali wzorce ustalone przez szkołę. Są to np.: podkreślanie roli zespołu, a nie jednostki, łamanie woli, nagradzanie za grzeczność, nacisk na właściwy wygląd.
b) Dominacja – polega np. na wypowiadaniu gróźb bardzo ostrym tonem, kontroli zachowania ucznia.
c) Negocjacje, czyli apele, prośby, pochlebstwa, przekupstwa, groźby.
d) Fraternizacja – polega na zaprzyjaźnianiu się z dziećmi wierząc w to, że jest się jednym z nich. Może następować przez wygląd, sposób ubierania, zachowanie, mowę, zainteresowania. Formą fraternizacji stosowaną przez starszych nauczycieli jest dystansowanie się, co do wymagań dyrekcji, do tego co robią inni nauczyciele.
e) Nieobecność i wycofywanie się np. rozpoczynanie lekcji później lub kończenie wcześniej.
f) Rytuał i rutyna (są do pewnego stopnia niezbędne, bo dają poczucie bezpieczeństwa).
g) Moralizowanie – służy do usprawiedliwiania swoich działań.

Opracowanie: Weronika Umerle – Psycholog w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej
w Słupcy

Jak kształtować relacje miedzy uczniem a nauczycielem

 

Bibliografia:

Arends, R. (2002). Uczymy się nauczać. Wydawnictwo szkolne i pedagogiczne WSPI, Warszawa
Dubis, M. (2017). Specyfika relacji interpersonalnej nauczyciel – uczeń w przestrzeni edukacyjnej
i wychowawczej. Pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna (5) (10/2) 2017, s. 5-17
Hamer, H. (2010). Klucz do efektywności nauczania. Poradnik dla nauczycieli. Wydawnictwo VEDA
Janowski Andrzej, Psychologia społeczna a zagadnienia wychowania, Ossolineum, Wrocław, 1980