Do niedawna uważano, że można się uzależnić tylko od substancji psychoaktywnych (alkoholu, tytoniu, leków i narkotyków). W dobie nowoczesnych technologii informatycznych, okazuje się jednak, że dorastające dzieci i młodzież są coraz bardziej narażone na inne zagrożenia, które określa się jako uzależnienia od czynności lub uzależnienie behawioralne.
Szybki rozwój nowych mediów powoduje, że dzieci na co dzień wychowują się z komórką, komputerem, Internetem. Otwierają one przed nimi świat cyberprzestrzeni. Z jednej strony nowe media rozwijają dziecko, dostarczając mu edukacji, rozrywki i kontaktów towarzyskich. Z drugiej niosą potencjalne zagrożenia, takie jak np. hazard on-line, uwikłanie w internetową sieć niepożądanych kontaktów, pokazują treści i obrazy, które mogą wypaczać normy i wartości.
Pojęcie uzależnienie behawioralne oficjalnie potwierdziło Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne w maju 2013 r. publikując piątą rewizję klasyfikacji DSM poprzez włączenie zaburzenia uprawiania hazardu do kategorii zaburzeń i nałogów.
Definicje uzależnień behawioralnych
- Uzależnienie od czynności (dotyczy różnych czynności, np. opalania, zakupów, ćwiczeń na siłowni, gier, hazardu, dostępu do Internetu, jedzenia) a nie od substancji podawanej zewnątrz jaką są substancje psychoaktywne.
- Przymus zewnętrzny, niekontrolowana potrzeba zwana przymusem wykonywania danego zachowania.
Specjaliści uważają, że nie ma wyraźnych różnic między uzależnieniem od substancji psychoaktywnych i uzależnieniem od czynności. Różnica polega na tym, że w pierwszym przypadku osoby uzależnione poszukują kontaktu z substancją, drugi natomiast wiąże się z możliwością wykonywania określonych czynności.
Rodzaje uzależnień behawioralnych
- Patologiczny hazard
- Zaburzone granie w gry komputerowe
- Uprawianie ćwiczeń fizycznych, zakupów
- Nieformalne ,,uzależnienie od pracy”, od opalania się (najmniej przebadany obszar)
- Neurotyczny perfekcjonizm
- Przesadne zachowanie (zbieractwo, piromania, kleptomania)
- Brak jedzenia
- Brak umiejętności adaptacyjnego radzenia sobie ze stresem i innymi negatywnymi emocjami
Jak zachowuje się, myśli, wygląda osoba uzależniona behawioralnie?
- Myśli o przedmiocie swojego uzależnienia (np. gdzie zagrać, jak obstawiać), ma opracowane algorytmy (sposoby) wygranych, występuje zniekształcenie poznawcze (nieprawdziwe zależności)
- Woli pracę, przekłada kwestie poznawcze nad rodzinę
- Coraz więcej czasu poświęca na grę, traci coraz więcej pieniędzy, gra
w różne gry - Im więcej się gra, tym więcej się przegrywa i do głosu dochodzi mechanizm zwany ,,chęcią odegrania się”
- Traci kontrolę i mimo, że wie, że przegrywa to nie może przestać
- Pogarszają się relacje międzyludzkie, z rodziną (jeżeli takową posiada), w pracy, w szkole
Czynniki chroniące i czynniki ryzyka
- Rodzina – negatywny czynnik to: problem alkoholowy, brak poczucia stabilności, poczucie, że miłość jest warunkowa
- Rówieśnicy – pozytywne nastawienie do zachowań ryzykownych, akceptacja w grupie
- Szkoła – zainteresowania
- Cechy indywidualne
- Osobowość
- Samoocena (dobrze jest nie mieć niskiej, ale także nie mieć zależnej od innych)
- Umiejętności psychospołeczne
Jak sprawdzić, czy to już problem? Najlepsze będą tutaj proste i krótkie narzędzia. Poprzez obserwację dziecka i odpowiedzi na pytania:
- Czy dużo mówi o tym zachowaniu? Czy nie może się skupić na innych czynnościach? Czy zapomina odrobić pracę domową/ czy pogorszyły się oceny w szkole?
- Czy można zauważyć, że wykazuje te zachowania częściej niż wcześniej?
- Co się dzieje, gdy nie ma możliwości wykonania tego zachowania np. jak zabierzemy telefon (objawy odstawienne), podczas wyjazdów zainteresowanie innymi aktywnościami, czy jest złe, sfrustrowane, nie umie się bawić?
- Czy oddalił się od kolegów, czy spędza dużo więcej czasu w samotności (negatywne konsekwencje), brak umiejętności psychospołecznych (nie nawiązał relacji z nowymi kolegami z powodu zmiany szkoły)
Co zrobić? Rodzic powinien rozmawiać z dzieckiem, spędzać razem więcej czasu.
Najczęstsze uzależnienia behawioralne to :
E – uzależnienia : od Internetu, od grania w gry komputerowe on- line, od sieci społecznościowych (np. Facebooka). Są one często spowodowane brakiem umiejętności psychospołecznych oraz emocjonalnych, myśli, zachowań a nie dostępności Internetu. Stanowią często zamiennik czegoś innego (np. relacji z drugim człowiekiem). Osoby z obniżoną samooceną albo brakiem umiejętności radzenia sobie z problemami mogą traktować komputer ucieczkowo. W takiej sytuacji należy skupić się na jednostce i jej stanach emocjonalnych, a nie dostępności środka, należy zapewnić wiele strategii, aby było w czym wybierać, a nie uciekać.
Nasuwa się wobec tego pytanie, czy granie w różne gry komputerowe jest dobre czy złe? Na pewno są one rozwijające, relaksujące, dają poczucie wspólnoty, rywalizacji, rozwijają umiejętność np. strategicznego myślenia, planowania celnego strzału, są świetną okazją i możliwością do fantazjowania, ale rozwijają też motywację ucieczkową (nie radzimy sobie ze swoimi emocjami i problemami).
Z badań wynika, że zdecydowana większość nastolatków korzysta z Internetu wiele razy dziennie lub cały czas, w domu, w szkole, u znajomych, w miejscach publicznych, gdzie jest dostępna sieć wi-fi. Internet jest stałym elementem ich dnia. Średni wiek inicjacji internetowej wśród nastolatków wynosi 9 lat i 7 miesięcy. Gry komputerowe to najpopularniejszy sposób korzystania z komputera wśród dzieci w wieku 4-14 lat. Gry komputerowe są bardziej popularne wśród chłopców niż wśród dziewcząt. Wiek dziecka jest czynnikiem wyraźnie różnicującym sposób korzystania z komputera. Sygnały ostrzegawcze w przypadku uzależnienia od komputera i Internetu są takie same. Zmienia się tylko aktywność – z gier hazardowych, automatów do gry itp. na gry komputerowe i pobyt w sieci.
Objawy, które powinny zaniepokoić i które wymagają konsultacji ze specjalistą, to sytuacje i zachowania, gdy dziecko:
- gra kilka godzin dziennie, wagaruje, opuszcza się w nauce,
- gdy coś lub ktoś przeszkadza lub nie pozwala mu grać – staje się konfliktowe, doświadcza niepokoju, rozdrażnienia i/lub agresji,
- kłamie, zapytane, ile czasu poświęca na granie,
- zamyka przed rodzicami drzwi, aby nie mogli go kontrolować
- notorycznie przekracza czas planowany na pobyt w Internecie albo na grę
- zaniedbuje inne czynności, a czas poświęca tylko na użytkowanie komputera
Warto też zwrócić uwagę na sygnały, jakie wysyła organizm dziecka. Z powodu długotrwałego grania i braku ruchu następuje utrwalenie się siedzącego trybu życia, w wyniku czego dziecko może przybierać na wadze. Mogą też pojawić się problemy ze stawami, drętwienie palców, dłoni, ból ścięgien związany
z operowaniem joystickiem lub myszką. Wskazuje się także na postępujący zanik mięśni pasa biodrowego i kręgosłupa, wady postawy i wzroku. Może również pojawić się padaczka odruchowa, wywołana pulsującymi seriami bodźców świetlnych lub akustycznych.
Ponad 90% młodych ludzi posiada telefon komórkowy i intensywnie go wykorzystuje. Dla nastolatków obecność w mediach społecznościowych jest oczywistym elementem ich stylu życia. Im bardziej media społecznościowe są obecne w ich codziennym życiu, tym częściej obawiają się, że utracą dostęp do informacji i wydarzeń. Może to przybrać postać lęku przed wypadnięciem z obiegu”. To poczucie, że coś bardzo ważnego nas ominie, jeśli na chwilę ,,odłączymy się od sieci”. To przekonanie, że tam, gdzie nas nie ma, dzieje się coś szczególnie interesującego, z czego jesteśmy wykluczeni. Lęk ten dotyka szczególnie młodych ludzi, ponieważ media społecznościowe zajmują w ich życiu znaczącą pozycję. Nastolatki uzależnione od telefonu komórkowego odczuwają przymus nieustannego kontaktu z drugą osobą, przywiązują dużą wagę do posiadania telefonu i jego jakości, odczuwają głęboki dyskomfort i silny niepokój, gdy zapomną zabrać go ze sobą lub gdy rozładuje się w nim bateria, ciągle nadsłuchują sygnału połączenia lub dźwięku informującego o otrzymaniu SMS -a, wstają nawet w nocy, aby sprawdzić, czy nie przyszły jakieś wiadomości. Warto też wspomnieć o tzw. zespole kciuka – chorobie niedokrwiennej kciuka, wywołanej ciągłym „esemesowaniem”, która jest typową dolegliwością u osób nałogowo korzystających z telefonu komórkowego.
Zdiagnozowanie uzależnienia behawioralnego staje się początkiem żmudnej walki
z nim, polegającej na odzyskaniu kontroli nad zachowaniem. Dlatego też, warto dzieciom i młodzieży uświadamiać zagrożenia mogące wynikać z nadużywania pewnych ,,przywilejów, którymi są możliwość korzystania z komputera, gry, komórki, dostęp do Internetu.
Zalecenia profilaktyczne dotyczące przeciwdziałania uzależnieniom behawioralnym dotyczą :
- organizacji wolnego czasu
- posiadania wspólnego hobby lub sposobu spędzania wolnego czasu
- wprowadzenia ograniczeń czasowych i limitów korzystania przez dziecko czy młodzież z komputera, dostępu do Internetu, gier, telewizora i innych mogących je ograniczać urządzeń, np. telefonu komórkowego
- uświadamiania dzieciom i młodzieży niebezpieczeństwa możliwości uzależnienia się od czegoś
- kontroli – sposobów spędzania wolnego czasu, towarzystwa rówieśników, wykorzystywania dostępu do Internetu, wykorzystywania finansów dziecka, wyników w nauce
- obserwacji – zachowania, nastrojów, zmian w wyglądzie (np. niewyspanie)
- wspierania prawidłowego rozwoju poznawczego oraz emocjonalno- społecznego (redukcja deficytów rozwojowych)
- poszerzania wiedzy na temat uzależnień behawioralnych
- wzmacniania umiejętności życiowych (np. sposobów radzenia sobie ze stresem)
- rozwijania umiejętności wychowawczych rodziców i opiekunów
Borkowska A. Witkowska M. ,,Media społecznościowe w szkole” NASK – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2017
Kamieniecki W. Bochenek M. Tanaś M. i in.Raport z badania Nastolatki 3.0 NASK Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2017
Ogińska- Bulik N. Uzależnienie od czynności, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010 uzaleznieniabehawioralne.pl
Zdziarski M. Uzależnienia behawioralne u dzieci i młodzieży, Instytut Łukasiewicza, Kraków 2015
Opracowanie: Violetta Durczyńska-Psycholog w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Słupcy